Waarheid van cineast, niet de historische waarheid | Interview met Eyal Sivan
Un spécialiste trekt in Frankrijk volle zalen. Een gevarieerd publiek, veel jongeren en scholen komen er op af. Er worden veel debatten aan gewijd. Het is ook een indrukwekkende film, die je moet gezien hebben. Maar als geschiedkundige heb ik moeite met de verregaande manipulatie van historisch klank- en beeldmateriaal én de eenzijdige voorstelling van het Eichmannproces en Eichmann zelf. Mijn gesprek met regisseur Eyal Sivan (°1964), een hartelijk en begeesterd man, zal vooral daarover gaan. Volgens hem is het toch duidelijk dat er duchtig geknipt en geplakt werd? Het is niet zijn taak om een historisch zo correct mogelijk beeld op te hangen, dat moeten historici maar doen. Als regisseur mag hij van die historische beelden een eigen verhaal brouwen. Zijn benadering is politiek, de film is een essay over gehoorzaamheid en gedachteloosheid. Hij wil tot nadenken aanzetten, over onze rol als toeschouwer, over het Eichmannproces.
In het boek dat de film begeleidt, 'Eloge de la désobéissance' (Paris, Le Pommier), vallen u en Rony Brauman (°1950) het politieke misbruik van de herinnering aan de Shoah in Israël zeer fel aan. In de film is daar weinig van terug te vinden...
De film is een portret van een modern crimineel. Eichmann is voor ons een exemplarische specialist, zijn technische deskundigheid is aan inhoud noch tijd gebonden. Het boek is gegroeid toen de film bijna af was, als reactie op de tegenwerking die we ondervonden hadden. Een film vol tranen en emotie, over de Herinnering met een hoofdletter, zou op veel minder weerstand gestoten zijn. Maar onze klinische benadering, waarin niet het leed maar het kwaad wordt belicht, niet de slachtoffers maar een dader, die daarenboven als een normaal mens overkomt - dat kan kennelijk niet. Daarom hebben we onze bedoeling duidelijker willen maken; de politiek-ideologische instrumentalisering van de herinnering aan de Shoah aanklagen. Want ook die brengt gehoorzame mensen voort die gedachteloos anderen onderdrukken. We spreken van binnenuit, als Israëli's, en daarom moeten we in onze kritiek verder gaan dan anderen. De film wilden we niet op dezelfde wijze beperken, niet al te zeer verjoodsen. Hij moet ook onafhankelijk van jodenuitroeiing en Israël geïnterpreteerd kunnen worden, als een bezinning op de moderniteit.
Verwart u de verdediging van Eichmann niet al te zeer met de persoon van Eichmann? Op het proces werd Eichmann als een monster voorgesteld, hoofdverantwoordelijke voor de jodenuitroeiing. Tegen die onjuiste voorstelling verdedigde hij zich door zich voor te doen als een gewoon mens, een radertje in de nazi-machinerie, iemand die niet nadacht over wat hij deed, zeker geen initiatieven nam. En deze verdediging, mogelijk een strategie, presenteert u als een objectieve beschrijving van zijn persoon.
Wij geloven Eichmann, aanvaarden wat hij over zichzelf zegt, om dat tegen hem te keren. Zijn verdediging is een zelfbeschuldiging. Dat hij slechts radertje is geweest, alleen maar gehoorzaamd heeft, niet zelfstandig heeft nagedacht over de criminele bevelen, dat is zijn schuld. Of de zich verdedigende Eichmann een ander was? Alle getuigen op het proces zeiden toch dat hij altijd zeer correct handelde, helemaal niet als een wild beest.
Eichmann gedroeg zich inderdaad 'correct' tegenover zijn slachtoffers, maar daar gaat het nu niet om. Vraag is of Eichmann alleen maar gehoorzaamde en, zoals hij op het proces en in de film beweert, privé de Endlösung afkeurde. Waarom sluit u uit dat Eichmann ook ideologisch gehoorzaam was, achter de jodenuitroeiing stond, tevens uit overtuiging handelde? Op het proces bleek dat onder meer uit het Sassen-document (een zeer lang interview met Eichmann dat in 1957-58 was opgetekend door Willem Sassen, een Nederlandse ex-SS'er). Ook daarin beroept Eichmann zich op het Befehl ist Befehl, maar hij maakt tevens duidelijk dat hij méér was dan een Befehlsempfänger. Eens hij ingezien had dat de joden uitgeroeid moesten worden, zette hij zich fanatiek, voor het volle pond in. Hij hield van zijn werk, was een idealist. Hij zei nog altijd achter de jodenuitroeiing te staan. Waren alle tien miljoen Europese joden uitgeroeid, dan zou hij nu een gelukkig man zijn.
Er werden slechts delen van het Sassen-document als bewijsstuk aanvaard. En wat Eichmann daarin zegt - en u daarnet samenvatte - stemt niet overeen met wat de getuigen over hem verklaren. Daarom hebben we geen standpunt ingenomen.
Toch wel, u heeft elke verwijzing naar dit document gecensureerd. Daarenboven gebruikt u minstens één keer een reactie van Eichmann op een passage eruit die tijdens het proces werd voorgelezen. In het belangrijke slot van uw film plaatst u deze reactie van Eichmann in een totaal andere context waardoor ze een totaal andere betekenis krijgt.
Dat is waar. Maar men ziet toch dat het om een montage gaat?
Dat verandert niets aan het effect. Overigens had ik als gespecialiseerd historicus toch de grootste moeite om dit plakwerk ongedaan te maken en een en ander terug in zijn historische context te plaatsen.
Nu ja, het is ook geen geschiedkundig werk. Overigens zie ik geen contradictie tussen idealisme en gehoorzaamheid. Eichmann laat het collectief belang voorgaan op het persoonlijke; dat is zijn idealisme. Hij sust zijn geweten in slaap in dienst van het collectieve belang. Hij doet niet aan politiek, dat is zijn taak niet. Als Hitler zegt dat de joden moeten worden uitgeroeid, dan is dat juist en moet dat nauwgezet worden uitgevoerd. Eichmanns idealisme bestaat uit gehoorzaamheid en zijn werk goed doen.
Eichmann, zegt u in navolging van Hannah Arendt, deed kwaad uit gehoorzaamheid, zonder erbij na te denken. Kwaad zonder diepgang, 'banaal' kwaad. Maar er is een andere, op zijn minst even verontrustende verklaring. Namelijk dat Eichmann, zoals vele SS'ers van het eerste uur, ook ideologisch gehoorzaam was. Geen slapend, maar een van inhoud veranderd geweten. Met de joden als absoluut kwaad. Dat kwaad bestrijden, was het goede doen. De rotte appendix van Europa wegsnijden. Geen bloeddorstig monster, maar een ideologisch overtuigd ambtenaar die de massamoord hielp realiseren zonder er nog het monsterachtige van in te zien.
Ik ben het volledig met u eens. Kwaad is niet simpelweg het tegenovergestelde of de afwezigheid van het goede. Eichmann streefde het goede na, zijn hoogste waarde was zijn werk goed doen. En dat werk was de uitroeiing van de joden. Misschien was Eichmann ideologisch overtuigd, maar wij wilden van hem een exemplarisch personage maken. Iemand die zijn geweten in handen van anderen geeft, zijn werk goed doet, zich van geen kwaad bewust is. Dat is het probleem van de (post)moderniteit.
