Waar gebeurd | Peter Burger - De gestolen grootmoeder. Sagen uit het moderne leven
'Moet je horen wat de kapster van mijn moeder overkomen is! Na een aanrijding zonder erg bood de 'schuldige' behalve excuses ook vrijkaartjes voor de opera aan. Een prachtvoorstelling, maar toen ze thuiskwam was haar appartement leeggeroofd!'. 'Een stadslegende, waar tal van variaties op bestaan', verzekerde ik mijn gesprekspartner, maar die geloofde er niets van. Klopt, wie een 'urban legend' doorvertelt, (h)erkent doorgaans het legendarisch karakter niet.
Stadslegenden of moderne sagen zijn korte, anonieme verhalen over recente, ongewone tot onwaarschijnlijke gebeurtenissen die gepresenteerd worden als 'waar gebeurd', gehoord van 'de vriend van een vriend'. Sterke verhalen, meestal met een impliciete morele boodschap, die zich met de snelheid van het geluid of die van het internet verspreiden over de hele wereld. Neem degestolen grootmoeder. Oma, mee op vakantie, sterft in het buitenland. Haar lichaam wordt, om repatriëringkosten uit te sparen, in een tapijt gerold, op het bagagerek gesjord (of in de caravan gelegd). Maar zie, de auto wordt gestolen. Moraal van het verhaal: graag een beetje respect voor bejaarden en hun dood, of: grootouders moeten zich niet opdringen, kunnen toch maar beter thuisblijven.
Verhalen van alle tijden, trouwens veel hedendaagse sagen ontlenen hun motief aan traditionele legenden. Het verhaal dat in de jaren zestig de ronde deed onder Amerikaanse meisjes, over een jonge vrouw die haar imposante kapsel zo lang mogelijk wou bewaren (lak, rechtopzittend slapen), maar dodelijk gebeten werd door een spin die er zich in genesteld had, gaat terug op een stichtend verhaal uit de dertiende eeuw.
In de meeste moderne sagen proef je de vrees voor het onbekende en vreemde. Nieuwe uitvindingen en producten, exotische planten en gerechten, vreemde mensen. Toen crematie nog niet ingeburgerd was, deden er de wildste verhalen de ronde over (pizza bestrooid met as, keukenkruiden godsvruchtig uitgestrooid). Ook over microgolfovens circuleerden alarmerende verhalen. De kok die om sneller te kunnen werken, het deurtje van de magnetron verwijderd had, bekocht dat met een gekookte maag. Het blondje dat haar poedel in de microgolf droogt en schadevergoeding krijgt van de fabrikant. En natuurlijk veel angstaanjagende geruchten over aids, efficiënter dan de duurste campagne, zoals het briefje dat een migrante achterliet na een nachtje vrijen: 'welkom bij de aidsclub'.
Ook exotische reizen en restaurants boezemen schrik in. Niet voor niets, denk maar aan de jonge vrouw die, pas terug uit een tropisch land, een pukkel heeft die almaar groeit, vreselijk jeukt en waaruit uiteindelijk duizenden kleine spinnetjes tevoorschijn komen. Of die bekende bioloog ('hoe heette hij ook alweer?') die bij de 'Chinees' een beentje van rat, kat of hond in zijn schotel aantrof. En die andere gasten die met eetgebaren duidelijk probeerden te maken dat ook hun hondje honger at en een halfuur later hun troeteldier met rijst kregen opgediend (een verhaal dat in 1971 werd verspreid door het persbureau Reuter). Om maar te zwijgen van de regenwormen die McDonald's in zijn hamburgers draait (al kost een kilo regenwormen vijf keer meer dan een kilo rundvlees).
De angst voor voedselvergiftiging zit diep. In de jaren tachtig hechtte bijna iedereen geloof aan het lijstje E-nummers van kankerverwekkende voedseladditieven; een kwakkel die verspreid werd kort nadat de Europese Gemeenschap de E-nummers had ingevoerd.
Stadslegenden draaien rond angsten en wensen van de gemeenschap waarin ze circuleren. Mensen verspreiden ze omdat ze nauw aansluiten bij wat ze geloven, vrezen, hopen. En ze maken symbolische bevrediging mogelijk van gevoelens waarop een sociaal taboe rust: wraak, racisme, seksuele agressie...
De meeste urban legends zijn negatief en conservatief, vol vooroordelen over vrouwen, homoseksuelen, vreemdelingen. Toch zijn er ook enkele antiracistische fabels. In een overvolle wachtkamer van een huisarts houdt een vrouw een Pakistaan tegen die zonder kloppen de behandelkamer inlopen wil. Langzaam sprekend en goed articulerend, wijst ze hem terecht: 'beurt afwachten zoals iedereen. U begrijpen?!'. Waarop de man even duidelijk articulerend antwoordt: 'Nee, u na mij. Ik dokter zijn. U begrijpen?'.
Veel hedendaagse legenden worden in alle ernst door de media verspreid, bijvoorbeeld die over de krokodillen in de riolen van New-York. Enkele New-Yorkers die uit Florida van die schattige alligatorbaby's hadden meegebracht, spoelden ze door het toilet toen de beesten lastig werden. Al gauw wemelde het van de alligators in de riolen. Dit verhaal over de verborgen, ondergrondse gevaren van de grootstad werd in 1991 verwerkt in een stripverhaal uit de Vlaamse Bessy-reeks (De jungle van Manhattan), met de uitdrukkelijke vermelding dat het waar gebeurd is.
Ook de legenden over organendiefstal werden door de media aangezwengeld. In Zuid-Amerika worden arme kinderen gekidnapt, verminkt of vermoord omwille van hun organen, bestemd voor zieke maar kapitaalkrachtige Amerikanen. Een verhaal dat in 1992, kort na de opening van EuroDisney in Parijs, ook in Europa paniek zaaide. Het jaar daarop nam het Europees Parlement stelling tegen de orgaanroof, blijkbaar zonder dat iemand het bestaan van een moordzuchtige orgaanmaffia in vraag stelde.
De cynische grondslag van deze moderne legende is de maar al te reële Derdewereldellende. Mensen die kinderen tegen betaling afstaan aan 'rijke' adoptieouders, of ten einde raad een nier verkopen. Wat voor ons collectieve fantasie is, is voor hen bittere werkelijkheid.
Rijken en machtigen die denken dat ze alles mogen, het is een eeuwenoud thema. Joden en heksen werden beschuldigd van kinderroof, aristocraten verdacht van het drinken van kinderbloed om te verjongen of op krachten te komen. En zoals in het sprookje van Hans en Grietje luidt het ook nu in sagen dat sommige kinderen eerst vetgemest worden.
Moderne sagen bekrachtigen vooroordelen, bestendigen discriminatie. Soms zijn de gevolgen tastbaarder. Zo moest Procter & Gamble zijn logo veranderen omdat het in stadslegenden voortdurend geassocieerd werd met satanische praktijken. En in 1994 leidden de verhalen over kinder- en orgaanroof in Guatemala tot geweld tegen Amerikaanse toeristen.
Moderne sagen spreken een breed publiek aan, samen met moppen behoren ze tot de populairste volksverhalen. Romanschrijvers en scenaristen maken dankbaar gebruik van deze fantasierijke verhalen zonder auteursrechten. De illegale zwartwerker die in La Promesse van de gebroeders Dardenne in beton wordt ingemetseld, komt zo uit stadslegenden. Zo ook het verhaal in de filmMagnolia (Anderson, 1999), de dode duiker in vol ornaat in een boomtop, opgeschept door een blusvliegtuig toen dat zich bevoorraadde in het nabijgelegen meer.
Rumeurs et légendes urbaines is een goede, zij het ietwat schoolse inleiding tot het onderwerp. De bloemlezing van Burger leest lekker weg, bevat enkele interessante inzichten, maar leidt al gauw tot indigestie.
