Fragment van een leven | Mala Zimetbaum
Mala Zimetbaum, een Antwerpse jodin van Poolse herkomst, werd in juli 1942 gearresteerd en in september dat jaar naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Tijdens haar gevangenschap ontpopte ze zich als een bijzonder heldhaftige vrouw, die waar ze kon medegevangenen hielp en velen gered heeft van een wisse gang naar de gaskamers. In juni 1944 ontsnapte ze uit Auschwitz, samen met haar geliefde, de Poolse politieke gevangene Edek Galinski. Ze werden na een paar weken teruggegrepen. Folteringen konden hen niet breken, de beulen kwamen de namen van gevangenen die bij de ontsnapping geholpen hadden niet te weten. Edek en Mala werden terechtgesteld. Om een voorbeeld te stellen, in de hoop het toenemend aantal vluchtpogingen in te dijken, moest hiervoor het voltallig kamp aantreden. Talloze gevangenen werden aldus tot getuige gemaakt van Mala's einde, dat door haar ongebroken wil en openlijk verzet, ook tijdens de executie, de les die de beulen wilden inprenten omkeerde in haar tegendeel.
Mala liet een onuitwisbare indruk na op vele gevangenen die, doordat deze gebeurtenissen zich tamelijk laat in de oorlog hebben afgespeeld, veelal hebben overleefd. Vandaar het bijzonder groot aantal getuigenissen, in binnen- en buitenland, over Mala's heldendaden. Zelfs zij die haar in het kamp niet gekend kunnen hebben, getuigen over haar. Primo Levi bijvoorbeeld, in De verdronkenen en de geredden. Ze doen dat uit bewondering, omdat ze beter dan wie ook beseffen welk een ongehoorde moed deze vrouw moet hebben bezield, waardoor ze reeds in Auschwitz-Birkenau was uitgegroeid tot het symbool van solidariteit en ontembare levenswil.
In 1947 al werd ter plekke, in Birkenau, door Poolse Auschwitzoverlevenden een film gedraaid, De laatste etappe, met het verhaal van Mala (Martha Weiss heet ze in de film) als apotheose. Mala vluchtte uit Auschwitz om plannen van het kamp buiten te smokkelen opdat het Poolse verzet de gevangenen zo snel mogelijk zou kunnen bevrijden. Op het moment dat de teruggegrepen Mala terechtgesteld zal worden, beginnen Russische vliegtuigen het kamp te bombarderen. De sterk heroïserende film kende ook in het westen nogal wat succes. Bij het grote publiek geraakte Mala pas bekend door de vertaling van Anus mundi, het ooggetuigeverslag van Wieslaw Kielar, de vriend van Edek Galinski die samen met hem de vlucht uit Auschwitz beraamd en voorbereid heeft. Mala kreeg nog grotere bekendheid door de twee bladzijden die Primo Levi aan haar wijdde in zijn laatste, reeds vermelde boek.
Met de getuigenisstroom over Mala was tot op heden niet veel gebeurd. InMet de dood voor ogen (EPO, 1987) wijdde ik een uitgebreid hoofdstuk aan de analyse van enkele tientallen getuigenissen over haar. Ik toetste de verschillende versies van het verhaal aan elkaar, verklaarde de onderlinge verschillen en bracht enige lijn aan in de gerelateerde gebeurtenissen.
In het voorbije decennium vatten velen het plan op om een boek, roman of film over Mala te maken. Steeds weer gonsden geruchten dat iemand ermee bezig was. In 1989 werd in Polen een tv-documentaire over haar gedraaid, die kort nadien in Duitsland werd uitgezonden. Dodelijke romance, een liefde in het concentratiekamp is een boeiende reconstructie aan de hand van getuigenissen, vooral van Poolse overlevenden, waardoor de klemtoon minder op Mala en meer op Edek kwam te liggen.
Nu is er eindelijk een heus boek over Mala uit, geschreven Lorenz Sichelschmidt, een Duits taalpsycholoog. De taak die hij zich meer dan tien jaar geleden heeft gesteld, toen hij op een tentoonstelling van portretten van Auschwitzgevangenen getroffen werd door een portret van Mala, heeft hij tot een uitstekend einde gebracht. Zijn voornemen meer aan de weet te komen over de afgebeelde vrouw, wier ogen hem overal bleven volgen, door de reconstructie van haar leven te doorgronden wat Auschwitz voor een mens, voor een miljoen mensen betekend moet hebben, leverde een verhelderend en goed leesbaar boek op, geschikt voor een groot publiek.
Sichelschmidt heeft de vele reeds bekende, maar her en der verspreide getuigenissen samengebracht en verrijkt met getuigenissen van een vijftiental getuigen die hij heeft opgespoord en ondervraagd. De hieruit gepuurde informatie werd aangevuld met gegevens uit ander, schaars bronnenmateriaal en verwerkt tot een boeiend verhaal. Dat wordt regelmatig onderbroken door bondige en overzichtelijke schetsen van de historische situatie waarin de hoofdpersoon zich op dat moment van het verhaal bevindt. Bijvoorbeeld de situatie van de joden in Mala's geboorteland, Polen; die van de joodse vluchtelingen in België waarheen haar familie emigreerde; de jodenvervolging in België en in Polen; de levensomstandigheden in de kampen van Breendonk en Mechelen; de deportaties uit België; het leven in Auschwitz, de dagindeling van de gevangenen, de (on)mogelijkheid te ontvluchten; de toestand in België en elders op dat moment... De ondertussen legendarische geworden Mala wordt in een ruimer historisch kader geplaatst. De auteur schreef verteerbare geschiedenis rond wat hij een fragment van een leven noemt, "tussen economische ontbering, politieke onderdrukking en institutionele terreur, tussen gele ster en rode driehoek, achter prikkeldraad en grauwe uniformen". De geschiedenis wordt geïllustreerd door overvloedig en deels nieuw fotomateriaal over Mala en Auschwitz, door kaarten en plattegronden.
Wat de persoon van Mala en de getuigenissen over haar betreft, is Ein Leben und eine Liebe in Auschwitz een wat heroïserend en enigszins onkritisch boek. Dat is begrijpelijk en vanuit bepaalde standpunten zeker ook verdedigbaar. De wetenschappelijke gezichtshoek, die zeker op lange termijn aan belang winnen zal, wijkt hier evenwel van af. De geschiedkundige bewondert niet alleen de wijze waarop brokstukken uit de vele getuigenissen met elkaar verweven werden tot een consistent verhaal, hij verbaast zich ook over de weglating van contradicties en onzekerheden, eigen aan alle getuigenismateriaal.
Merkwaardig en interessant is dat de meeste aandacht gaat naar de persoon van Mala was voordat ze in Auschwitz terechtkwam. Over wat aan de fragmentatie van haar leven voorafging, was natuurlijk heel weinig geweten. De auteur ging te rade bij Mala's zus, die tijdig aan deportatie wist te ontsnappen. Aan de hand van haar decennia oude herinneringen en zorgvuldig bijgehouden foto's, bouwde hij een beeld op van de groei van Mala. Waarschijnlijk omdat daar zo weinig bekend is, kon hij niet weerstaan aan de neiging alle beschikbare, soms wat overbodige details op te nemen (Mala's lievelingsgerecht was chocoladepudding, vooral als hij nog warm was). En dat alles wordt doorgaans belicht vanuit de bekende afloop : haar heldendood. Daardoor wordt er een indruk van voorbestemming gewekt : Mala wordt een bijzonder meisje omdat ze een uitzonderlijke vrouw is geworden. Het beeld dat de vele getuigen zich in of na het kamp van Mala hebben gevormd, wordt in het verleden geprojecteerd. De mens in wording die geen van Mala's kampgenoten heeft gekend, verdwijnt in de schaduw van de heldin die door en in tegenspoed gegroeid is. Doordat dit wordingsproces over het hoofd wordt gezien, komt onvoldoende tot uiting dat in onmenselijke omstandigheden sommigen zichzelf en het menselijk mogelijke ver kunnen overstijgen.
Al zijn er ongetwijfeld ook andere waarneembare tendenzen, toch is de wijze waarop nu al tientallen jaren lang vele jonge Duitsers zich, nadrukkelijker dan welk volk ook (denk maar aan de Japanners), bezinnen over hun betrokkenheid bij en verantwoordelijkheid voor de gruwel van de tweede wereldoorlog, even verheugend als verbazingwekkend. Lorenz Sichelschmidt is een hen. De verantwoordelijkheid die hij opneemt is geen verantwoordelijkheid in de betekenis van 'schuldig zijn', hij was toen niet eens geboren, maar verantwoording in de betekenis van 'een antwoord schuldig zijn'. Een antwoord op de vraag, "welke consequenties men persoonlijk uit het verleden heeft getrokken. De vraag, wat men persoonlijk doet, opdat het verleden zich niet op vergelijkbare wijze in de toekomst herhaalt".
Op de gevel van het huis in de Marinisstraat in Borgerhout, waar Mala heeft gewoond, hangt een herdenkingsplaat ter ere van zoveel solidariteit. Achter die plaat, achter die gevel wonen nu Marokkanen, zoals in vele andere huizen en straten van de gemeente die door de nieuwe lichting onverdraagzamen daarom laatdunkend Borgerokko genoemd wordt. De migranten van vandaag leven er in sociale, economische en politieke omstandigheden die in grote lijnen vergelijkbaar zijn met die waarin destijds Mala Zimetbaum en de haren, op dezelfde plaats leefden. De plaat herdenkt het verleden, maar de wantoestanden die eraan ten grondslag lagen worden kennelijk niet her-dacht. De herdenking blijft een ritueel, een vorm, een formule zonder inhoud. Haar leegheid lijkt de uitdrukking van de machteloosheid van het geheugen, individueel of collectief, om door de herinnering aan dat verleden, het heden ingrijpend genoeg te veranderen opdat de fouten niet herhaald zouden worden. Het doet denken aan de Auschwitzgevangenen die, zoals Sichelschmidt schrijft, tot op heden in het kamp zijn blijven wonen, achter de gordijntjes van een tot leefbare woningen omgevormd blokhuis van Auschwitz-I, omdat "hun bestaan dermate door dit oord van de dood werd getekend, dat ze alleen in Auschwitz met Auschwitz konden leven".
