Een wereld van verschil | Kunstfoto's van gehandicapten
Een tentoonstelling van foto's van mensen met een handicap, wie wil daar naar toe? Kan het abnormale, het mis-maakte bezienswaardig, mooi zijn? Is het niet eerder afstotelijk, shockerend? Defensieve reacties vanuit onze 'normaliteit', onze normerende meerderheidspositie. Begrijpelijke afweer, wijd verbreide stereotypen, maar wel fout. Dat toont 'Ontbrekende Beelden' in het Museum Dr. Guislain (Gent) overtuigend aan.
Neem de videobeelden van dansende mentaal gehandicapten. Tegen een felgele achtergrond bewegen ze vol ritme op de muziek. Ze genieten met volle teugen, gaan er helemaal in op. Ongewoon, verrassend, mooi, vertederend.
Het begon allemaal met een reeks foto's van de wereldberoemde mode-, reclame- en portretfotograaf Nick Knight. In 1998 fotografeerde hij enkele mensen met een zware lichamelijke handicap alsof ze topmodellen waren. Het zijn subversieve foto's. Ze vallen de alomtegenwoordige beelden van volledige, 'perfecte', glanzendmooie lichamen aan.
Knights prenten zijn zo mooi dat de handicap als bijkomstigheid op de achtergrond verdwijnt. Niet dat hij die maskeert, integendeel, hij gebruikt hem als onderdeel van zijn esthetische boodschap. Een man staand op één hand, zonder onderlichaam, maar dat gaat verborgen achter een reusachtige vleugel uit geperforeerd karton, zoals bij een draaiboek van een draaiorgel.
Door de esthetisering zie je de handicap niet altijd meteen. De vrouw wier schedel en ogen volledig schuilgaan achter kleurrijke vlinders, moet blind zijn. Maar haar hoofd en zintuigen - de met vlinders bedekte ogen - zitten barstensvol vluchtige, wondermooie ideeën. Knight leert je anders naar de Ander kijken, onbevangen, alsof je hem of haar voor het eerst ziet. Bijzondere mensen met een eigen leefwereld.
Een andere vrouw poseert in een gehandicapte hoepelrok, hoepels zonder stof erover. Haar daardoor zichtbare benen zijn prothesen. Een andere fotograaf, Gottfried Helnwein, gebruikt hetzelfde procédé. Een jongetje, geknield aan bed, aanbidt zijn god, een boven de sprei zwevende Donald Duck. Kitscherig. Je zoekt en vindt: biddende kunsthanden. Schokkend.
Op een andere foto van Knight staat een ingetogen jonge vrouw met piercings in oor en neusvleugel. Haar linkerarm ontbreekt, een nutteloos armsgat beklemtoont dat. Confectiekleding. De linkermouw is verwijderd en in de boord van het decolleté zit een neep om te voorkomen dat de schouderband afglijdt.
Knights beelden brachten Aktion Mensch, een Duitse belangenvereniging voor gehandicapten, en het Deutsches Hygiene-Museum in Dresden op het idee een tentoonstelling te organiseren. Ze vroegen aan twintig internationaal bekende fotografen uit de kunst-, mode-, lifestyle- en beautywereld om op hun manier mensen met een handicap in beeld te brengen. Het wonderlijke resultaat was vorig jaar in Dresden te zien en nu dus in Gent.
Taboedoorbrekend
Vroeger werden gehandicapten alleen afgebeeld om de schoonheid en rijkdom van de machtigen der aarde glans bij te zetten. Vorsten die er dwergen op nahielden. De Ander deed op foor en kermis rillen, maar stelde ook gerust, zette onze normaliteit kracht bij. Van bij de opkomst van de fotografie werden mensen met een handicap op de gevoelige plaat vastgelegd. In hoofdzaak om medische en pedagogische redenen; voor latere studie, als diagnostisch lesmateriaal. De mindervaliden stonden erbuiten, ze kregen meestal de foto's niet te zien.
Op 'Ontbrekende Beelden' worden ze omwille van zichzelf afgebeeld. In hun eigenheid, als individuen, persoonlijkheden. Grensoverschrijdend. Zonder sensatiezucht of voyeurisme. Mensen, anders en toch gewoon. Clichés vallen aan diggelen. Niet afstotelijk, hulpbehoevend, meelijwekkend of passief, maar mooi, zelfstandig, zelfbewust en actief.
Hans Hansen maakte documentaire foto's van hulpstukken voor gehandicapten. Rare, oubollig ogende spullen waarvan je de verzwegen functie niet vat. Dat werkt vervreemdend. De rollen worden omgekeerd. Je wordt ondanks je 'normaliteit' buitenstaander - minder-heid, ook al ben je met meer. De kleine foto's hangen in het gelid - héél krachtig. Middeleeuws aandoende hulpmiddelen die best wat design, een beetje menselijkheid zouden verdragen. Bij navraag bleek dat een van die instrumenten dient om een panty aan te trekken.
Herlinde Koelbl vroeg aan een dwerg hoe hij zichzelf in beeld zou brengen. Zijn woede uitbeelden, dàt wou hij. Verontwaardiging over de verwachting dat gehandicapten terughoudend zijn, geen negatieve gevoelens uiten zoals verdriet, ergernis en woede. Vier foto's brengen de metamorfose in beeld van aaibare Lilliputter tot razende dwerg-op-een-voetbankje. In de ene hand een bijl, in de andere een kip. Dwergen hebben geen kleine gevoelens.
Anton Corbijn, een belangrijk portretfotograaf in de internationale film- en muziekwereld, 'image maker' van grote popgroepen, maakte portretten van een groep 'normale' en gehandicapte musici. Hij stopte ze in kledij à la Reservoir Dogs - een iets te groot donker pak, wit hemd, das, zonnebril. Normaal en abnormaal versmelten. En dat beroert.
Een andere fotograaf hulde zijn modellen in exuberante operakledij. De handicap gaat in al dat fraais verloren. Anderen verbergen de misvorming - een weggenomen borst, een ontbrekende hand - onder een doek. Ze kunnen elk moment plechtig onthuld worden.
Een heel sterk beeld komt van Rasso Bruckert, zelf rolstoelgebruiker, expert dus in wat hij uitbeeldt. Een enorme torso van een blonde man, met zonnebril, zonder onderlichaam. Dat gaat schuil achter een naakt vrouwenlichaam dat, tegen hem gedrukt, voor hem op de grond ligt. Haar fel naar achter gebogen hoofd is onzichtbaar, en ook haar onderbenen zijn uit beeld of... ontbreken. Een arm reikt omhoog, naar de elleboog van de man die zijn linkerhand fors in de nek houdt. Met zijn andere hand verbergt hij haar schaamstreek. Solidariteit? Eenwording?
Iedereen gehandicapt
Michael Bause heft de tweedeling normaal/abnormaal op door iedereen in een rolstoel te plaatsen. Meneer pastoor die een huwelijk inwijdt, het jonge koppel en de genodigden. De rechter, advocaten en beschuldigde in een rechtszaal. Gehandicapten die normaliteit 'spelen' in instellingen waar macht wordt uitgeoefend. Oorden waar ze, normaal gezien, nooit sleutelposities zullen bekleden.
Evgen Bavcar, een blind geworden Sloveens fotograaf, zet zijn fantasiebeelden uiteen aan collega's die ze realiseren. Op de tentoonstelling hangt een reeks zwartwitfoto's rond het thema Van Gogh, je weet wel, die van de zonnebloemen. Alleen blinden kunnen zonder risico in de zon kijken, zich als zonnebloemen blijvend naar de zon keren.
Marily Stroux fotografeerde een jonge blinde vrouw, gesloten oogleden, breed glimlachend. Ze houdt een lei vast met daarop gegriffeld: "Ik zie, dat ik gelukkig ben". Een sprekende foto. Een stem verlenen. Blinden zien met het hart, via de emoties.
Look at me!
Mensen met een handicap hebben veel uitstraling. Op een van de aangrijpendste foto's staat een naakte oudere vrouw, met een hoofd half zo groot als haar zwaarlijvige romp. Een moderne Venus van Willendorf. Meewarig, mismoedig, treurig of gelaten kijkt ze in de lens. Boven haar linkerborst prijkt een getatoeëerde bloem. Diepmenselijke behoeften aan schoonheid, versiering, individualisering, dromen.
Daniel Josefsohn brengt de levensvreugde in beeld van twee Hollywoodstars, sterren omdat ze gehandicapt zijn. Zonder gêne showen ze hun merkwaardige lichamen. Een van hen heeft een stervormige zonnebril op. Als de zeemeermin van Kopenhagen poseert ze op een rots in de branding. Op een foto aan een drankstalletje dragen de twee een doorkijkbloes. Mooie borsten. Een tegenspraak? Mogen 'mis-maakten' het mooie nastreven, zich mooi voelen, mooi zijn en dat tonen? Sommige toeschouwers schrikken zichtbaar terug, keren het hoofd af. Te moeilijk om zich in te beelden dat mensen ondanks hun handicap gelukkig kunnen zijn? De dissonantie zit in de normaliteit, in ons.
De tentoonstelling is zeer verzorgd. Met het oog op rolstoelgebruikers hangen de foto's wat lager dan gewoonlijk. De reproducties in de catalogus zijn uitstekend. De inleidende Duitse teksten zijn bijzonder zwaar op de hand. Een stortvloed van onsamenhangende, contextloze non-informatie. De al te letterlijke vertaling in het Nederlands heeft dat niet verbeterd.
