Broertje dood | Pseudo-wetenschap
Goochelaars, magiërs en charlatans kunnen er zelden om lachen als hun trucs onthuld worden. Begin dit jaar nog, was er heel wat heisa over een Amerikaanse tentoonstelling rond Houdini omdat enkele van zijn ontsnappingstrucs uit de doeken werden gedaan. De koffer waarin de beroemde illusionist zich in dwangbuis liet opsluiten om er binnen de drie minuten uit te ontsnappen, blijkt een openklapbaar zijpaneel te hebben waarin een ongeboeide medewerker school. Enkele hedendaagse magiërs geraakten hierdoor zo over hun toeren dat ze dreigden de tentoonstelling in de fik te steken, waarop het museum veiligheidsagenten moest aanstellen. Dat terwijl die truc van Houdini al op het internet werd gedemystificeerd en de grootmeester zelf in zijn geschriften uit de biecht heeft geklapt.
Occultisme is sinds enkele decennia in opmars, is in sommige landen big business geworden. Georges Charpak, Nobelprijs fysica (1992), en Henri Broch, wetenschappelijk onderzoeker van paranormale fenomenen, willen daar iets aan doen. In Debunked! (Ontmaskerd) wijden ze de lezer in enkele trucs in, om hem te wapenen tegen handelaars in bedrog die zich op paranormale kennis of gaven beroepen.
Horoscopen ontlenen hun betekenis en overtuigingskracht aan wie erin gelooft. Broch liet zijn studenten hun naam, datum, uur en plaats van geboorte opschrijven, alsook het thema van hun laatste droom. Na allerhande astrologische berekeningen en een handschriftanalyse kreeg elke student een karakterbeschrijving. Negenenzestig procent vond die goed tot uitstekend. Wat de studenten niet wisten, was dat die karakterisering opgesteld was voordat ze hun personalia optekenden én dat er maar één was, iedereen had dezelfde gekregen. In de karakterbeschrijving stonden diepzinnig lijkende maar in feite vage en lichtjes vleiende uitspraken als: 'Je hebt anderen nodig die je graag hebben en bewonderen maar je bent desalniettemin in staat tot zelfkritiek'; 'Soms heb je serieuze twijfels of je wel de goede keuze gemaakt hebt' en 'Op een bepaalde manier bent u een van de sterkeren'.
Eén van de trucs om aan telekinese te doen (vanop afstand voorwerpen bewegen louter door de kracht van je geest), berust op een merkwaardige eigenschap van nitinol, een legering van nikkel en titanium. Nitinol heeft een vormgeheugen, voorwerpen in dit metaal kunnen verbogen worden in allerhande vormen maar bij een bepaalde temperatuur, die van het lichaam bijvoorbeeld, hernemen ze hun oorspronkelijke vorm, die bijvoorbeeld van een verbogen lepeltje of een sterk gekromde sleutel.
Veel buitengewone zaken hebben natuurlijke, zeer verklaarbare oorzaken. Maar de meeste paranormale onderzoeksresultaten zijn frauduleus, al tonen de auteurs dat niet aan. Zeker is dat veel onwaarschijnlijk lijkende fenomenen voor magisch doorgaan omdat de meeste onder ons geen kaas gegeten hebben van de waarschijnlijkheidstheorie. Mensen vergeten makkelijk dat de meeste voorspellingen niet uitkomen, tenslotte is dat niet meer dan normaal. Vandaar ook dat voorspellingen die wel uitkomen steevast een diepe indruk maken. Dat, als er veel en vaak voorspeld wordt (horoscopen in kranten bijvoorbeeld), het puur statistisch gezien niet anders kan dan dat het een paar keer raak is, ontgaat de mensen. Altijd fout voorspellen, dat zou pas paranormaal zijn!
Wetenschap
De auteurs zijn geen positivisten, ze zeggen niet te geloven dat de wetenschap alle problemen zal oplossen, geven toe dat ze soms desastreuze gevolgen kan hebben, om vervolgens te besluiten dat alleen wetenschap en rationaliteit redding kunnen brengen. Als redelijk wezen zou ik dat graag geloven, maar ervaring en waarneming leren dat minder rationele zaken als wijsheid en inzicht, gevoelens en emoties, bekommernis om mens, dier en plant, het kunnen afzien van bepaalde wetenschappelijke en technologische mogelijkheden, even belangrijk zijn. De in dit boek gehanteerde tegenstelling tussen enerzijds, wetenschap en rationaliteit en anderzijds, onwetendheid en bijgeloof, is iets te simplistisch. Zo ook de complotachtige verklaring voor de opgang van obscurantisme: 'Burgers in makke schapen veranderen is de grote droom van de machtigen. Hun geest vergiftigen met pseudo-wetenschap kan zeer effectief zijn'.
Charpak en Broch trekken danig van leer tegen wat ze de demonisering van radioactiviteit noemen. Alle levende stof straalt radioactiviteit uit, maar daar ligt niemand wakker van. Terwijl als er zelfs maar een honderdste van de hoeveelheid natuurlijke radioactiviteit uit een kerncentrale ontsnapt, de boel op stelten staat. Ook de drukte over het radioactief uranium in antitankprojectielen tijdens de Golfoorlog vinden ze overtrokken, ze stralen minder radioactiviteit uit dan 'wat u inademt als u in een wei de geur van bloemen opsnuift'. Als door de wol geverfde fysici zullen ze wel gelijk hebben, maar hun redenering loopt toch enigszins mank. Het is toch niet omdat zonlicht huidkanker veroorzaken kan, dat we ons geen zorgen mogen of moeten maken over het gebruik van de zonnebank? Het is toch niet omdat plant en dier voornamelijk uit water bestaan, dat een drenkeling niet om hulp mag roepen?
Hét probleem is volgens de auteurs dat de maatschappij op alle niveaus doordrongen is van onwetenschappelijk denken. Dat moét rampzalige gevolgen hebben, het intellect schaden, het vertrouwen in wetenschap en rede aantasten. Het geloof in paranormale fenomenen leidt tot fatalisme en verantwoordelijkheidsverlies (alles staat toch al in de sterren geschreven). Dat lijkt aannemelijk, maar moet zou toch onderzocht moeten worden. Overigens is het zeer de vraag of alle irrationaliteit of beter, alle 'niet-rationaliteit', uitgebannen kan worden en of dat een exclusief goede zaak zou zijn.
Obscurantisme komt voort uit onwetendheid, angst en uit het verleden overgeleverd bijgeloof. Zeker, maar ook uit niet-rationele behoeften en frustraties. De auteurs doen alle occultisme en magie af als 'zot bijgeloof', en ook ik erger me meer dan eens aan deze 'wetenschap' van de man (en vrouw) in de straat; vooral dan omdat er zoveel tijd, energie en geld aan verspild worden en mensen om de tuin geleid worden. Maar ik betwijfel sterk dat Charpak en Broch het bij het rechte eind hebben als ze stellen dat deze pseudo-wetenschap een zware hypotheek legt op de toekomst van mens en aarde, dat ze uitgeroeid moet en kan worden. Vergeleken bij andere dieren zijn mensen redelijke wezens; afgemeten aan hun dagelijks denken en handelen zijn ze dat heel wat minder. Bijgeloof is van alle tijden, onuitroeibaar, onder meer omdat de meeste mensen een broertje dood hebben aan wetenschap.
