Auschwitz beoordeeld
In ‘Bang voor Auschwitz?’ (De Standaard, 31.1.2006) maakt Els Conix (KU Leuven) er met de beste bedoelingen de zaken niet bepaald duidelijker op. Haar bewering dat de “hausse in Auschwitzgedachtenis een verlate compensatie is voor een decennialang stilzwijgen over de Shoah”, “niet meer dan een soort herschikking van het collectief geheugen” getuigt minder van historisch inzicht dan wel van het kritiekloos overnemen van de Auschwitz-hype, die nu ook in België met de steun van de overheid aan het uitgroeien is tot een burgerlijke of publieke religie.
Anders dan Els Conix meent zijn morele oordelen niet ingebouwd of intrinsiek. Het gaat, zoals het woord aangeeft, om oordelen, er is met andere woorden altijd een beoordelaar. En het zijn diens waarden, normen en idealen die het morele oordeel, de morele kwaliteit van iets bepalen.
De vervolging en uitroeiing van eerst gehandicapten en vervolgens joden en zigeuners werd destijds, toen ze zich voltrokken, anders beoordeeld dan direct na de feiten, twintig jaar later of nu. Morele oordelen zijn niet alleen tijds- maar ook persoons- en situatie-gebonden. De persoon, rol, betrokkenheid en doelstellingen van de beoordelaar spelen een belangrijke rol en verschuiven doorheen de tijd. Het spreekt voor zich dat daders, slachtoffers en omstanders verschillend oordelen. Hoofddaders en hun volgelingen beschouwden de discriminatie en uitroeiing als een noodzakelijk kwaad, iets dat gebeuren moest om de wereld te verbeteren, te bevrijden van een groter kwaad. Ze beriepen er zich met een zekere fierheid op dat ze de handen vuil maakten, dat ze met een hoger doel voor ogen, een betere mensheid, het vuile werk opknapten. Hoe ongelofelijk het nu ook moge lijken, oprecht overtuigde nazi’s en andere ideologisch gedreven genocidaire daders handelden (handelen) met de beste bedoelingen.
Dit is een even moeilijk als noodzakelijk inzicht. Want alleen dan kun je achterhalen en ‘begrijpen’ hoe geciviliseerde mensen (academici waren oververtegenwoordigd bij de nazi’s en de SS), midden 20ste eeuw, met overgave deden wat ze gedaan hebben. En even of nog meer geciviliseerde mensen met man en macht wegkeken terwijl gehandicapten, joden en zigeuners werden uitgeroeid. En dan kun je ook beginnen onderzoeken welk (mogelijk) kwaad we hier en nu met de beste bedoelingen aanrichten.
