Terezin
In het getto van Theresienstadt (Terezin, Tsjechoslovakije) werden van november '41 tot april '45 in totaal ongeveer 141.000 joden opgesloten. 87.000 hunner werden op transport gesteld naar Auschwitz, Treblinka en andere uitroeiingsoorden, slechts 3.000 overleefden dat.
Norbert Troller kwam in maart 1942 in het getto terecht. Hij werd als architect ingeschakeld in het technisch departement en vrijgesteld van transport. Hij kreeg SS-opdrachten en richtte de verblijven van de Joodse Raad in die, in het kat en muis spel dat de SS met de joden 'speelde', beslissen moest wie op transport ging. Een van de opdrachten die Troller kreeg was het maken van een reusachtige tekening van het getto van buitenaf gezien. Hij kreeg een paspoort dat hem toeliet zich gedurende zes weken vrij te bewegen in een straal van drie kilometer rond het getto. Van die gelegenheid maakte Troller dankbaar gebruik om stiekem vele schetsen te maken van het landschap. Hij verkocht zijn tekeningen om den brode aan medegevangenen die aan de top van de voedselketen stonden (bakkers, keukenpersoneel). Zijn escapistische schetsen van weidse landschappen waren zeer in trek bij zijn medegevangenen.
In het getto werkten nog vele joods-Tsjechische kunstenaars. Een deel van hun geheime produktie werd, al dan niet met hun medeweten, buiten gesmokkeld en sommige schetsen van het gettoleven werden in de Zwitserse pers gepubliceerd. Dat verklaart mogelijk dat de Rode Kruis delegatie die in juni 1944 het getto bezocht niet helemaal overtuigd werd door de schijnvertoning die ter hare ere was opgezet. De SS beval een onderzoek, in juli werden verscheidene kunstenaars gearresteerd (sic !) en in september werd Troller op transport gesteld naar Auschwitz.
Troller beschrijft het gettoleven, de woekerende corruptie die het gevolg was van de machtsdelegatie en de steeds weerkerende selecties, de psychologische corruptie bij de prominenten nodig om hun eigen gedrag goed te praten. Hij geeft goed de sfeer weer, de gevoelens van ongeloof, wanhoop, hoop en zelfbedrog. Sommige passages zijn wat redundant en al te sterk op Trollers familie betrokken, maar dit voorbeeldig uitgegeven boek (uitstekende inleiding en noten), met vele reprodukties van Trollers prachtige tekeningen en akwarellen, loont meer dan de moeite. Te betreuren valt dat de uitgevers van de memoires van Troller alleen het deel over Theresienstadt hebben gepubliceerd en dat over de propagandafilm die op bevel van Hitler in Theresienstadt werd gedraaid (met gebruikmaking van het Potemkindorp opgetrokken voor de R.K.-delegatie) alleen in de ondertitel van het boek iets wordt gemeld, met name de apocriefe titel van die film.
