Paus met ballen | Emmanuel Rhoïdis - Pausin Johanna

Er zijn bibliotheken vol geschreven over, voor en tegen pausin Johanna. Deze als man vermomde vrouw zou rond 855 tot paus verkozen zijn, meer dan twee jaar geregeerd hebben, tot ze tijdens een processie een kind ter wereld bracht. Het verhaal dateert uit de twaalfde eeuw. Bijna drie eeuwen lang hechtte de katholieke kerk er geloof aan, tot protestanten het tegen haar keerden. Ook antiklerikalen en romanciers maakten natuurlijk dankbaar gebruik van de pausin.

Het geestigste boek is Papissa Joanna van Emmanuel Rhoïdis (of Royidis - 1835-1904), hoofdbibliothecaris van Athene, republikein en antiklerikaal. Het in 1866 verschenen boek sloeg in als een bom. De Grieks-orthodoxe Kerk deed boek en auteur in de ban, wat hun roem alleen maar vergrootte, ook buiten Griekenland.

Rhoïdis was verliefd op zijn heldin en overtuigd van haar bestaan. Hij was uitstekend op de hoogte van het tijdperk waarin ze geleefd moest hebben en van de literatuur over haar. De klassieke legende - Johanna's pausdom en ontmaskering - is bij Rhoïdis slechts onontkoombaar slot. Het grootste en sterkste deel van zijn roman gaat over het verleden dat hij voor Johanna bij mekaar verzonnen heeft. Haar tocht doorheen Europa en kloosters, op zoek naar roem en genot, vormt het stramien voor een bijtende satire op de Kerk en andere autoriteiten.

Johanna's vader was 'een oneindig veel groter Martelaar dan zelfs de apostel Paulus: talloze malen werd hij in elkaar geslagen, tienmaal gestenigd, vijfmaal in de Rijn gegooid en tweemaal in de Elbe, viermaal werd hij verbrand, driemaal opgehangen en dit alles overleefde hij met de hulp van de Moeder Gods. Degene die argwanend staat tegenover de waarheid van wat ik hier zei, wil ik attent maken op de Legendeverzamelingen uit deze periode, waaruit hij vernemen kan hoe de blonde Maagd met haar blanke handjes de voeten van de gelovigen ondersteunde, wanneer deze weer eens aan de galg gehangen waren, hoe zij de vlammen van de brandstapel uitdoofde met een waaier van engelenvleugels, wanneer deze weer eens verbrand werden, of hoe zij haar hemelsblauwe gordel losmaakte en deze toereikte aan in het water gegooide drenkelingen'. Vrij snel na haar geboorte bleek dat Johanna niet voor haar vader zou onderdoen. Probeerde haar moeder haar op een vastendag de borst te geven, dan keerde ze het hoofdje in afgrijzen af.

Pausin Johanna is een meesterwerk van oneerbiedigheid en goddeloze ironie. Het werk getuigt van grote belezenheid en een rijke verbeelding; feit en fictie lopen constant door elkaar. Te mooi om waar te zijn, denk je meer dan eens. Bijvoorbeeld Rhoïdis' wetenschappelijk aandoende bewering dat de vele soorten kloosterlingen ooit geordend werden volgens de methode van Linnaeus. Na enig zoeken vond ik de Specimen Monachologiae, methodo Linnaeana terug in het British Museum. Een kleine honderd bladzijden met afbeeldingen van monnikensoorten, geschreven door baron Ignaz von Born, een afvallige jezuïet. Rhoïdis heeft alleen een paar details fout en verzwijgt dat het om een parodie gaat.

Het slot van Papissa Joanna is een beetje een anticlimax. Rhoïdis vermeldt niet eens de porfieren zetel die volgens de legende werd ingevoerd om een herhaling van het debacle te voorkomen. Voortaan moesten nieuw verkozen pausen plaatsnemen op de zetel die een opening in het zitvlak had, als bij een kakstoel. De jongste der kardinalen controleerde eigenhandig de mannelijkheid van de paus. Waarna hij het 'testiculos habet et bene pendentes' liet horen, door de aanwezigen beantwoord met 'Deo gratias!'

De zetel bestaat, het zijn er zelfs twee (de ene in het museum van het Vaticaan, de andere in het Louvre). Oorspronkelijk waren het keizerlijke Romeinse badstoelen. In het kerkelijke ritueel werden ze gebruikt om de paus eraan te herinneren dat hij een mens is, van vlees en... Een andere theorie wil dat het geboortestoelen waren en het ritueel een metaforische weergave van de paus als Mater Ecclesia.

Burleske antiklerikale verhalen, met in losbandigheid uitmuntende en tegen elkaar in wonderen opbiedende monniken, het is een beproefd genre, maar Rhoïdis is wel heel erg spitsvondig en zelden of nooit platvloers. Aanbevolen lectuur voor de geschiedenisles.

Echt bestaan heeft de pausin niet. Maar velen hebben in haar geloofd en haar ideologisch gebruikt. Ook van belang is dat ten tijde van Johanna en het ontstaan van haar legende, de verkiezing van een vrouw tot paus verre van onwaarschijnlijk was. Het was een tijd van pausen en tegenpausen, corruptie, machtsstrijd en wellust in en rond het Vaticaan. Alles kon beter.

Emmanuel Rhoïdis - Pausin Johanna, Amsterdam, Arbeiderspers 1967 - vertaling Gerrit Komrij (ook de Engelse vertaling van Lawrence Durrell is een aanrader). 

Gepubliceerd in De Standaard der Letteren van 24 april 2003 in de reeks Zolderboeken en in Mores november 2003 alsook in

het oktobernumber 2022 van De Geus, p. 44-45