Unbekannte Kinder | Transport uit Westerbork
Op 13 september 1944 vertrok het laatste transport uit doorgangskamp Westerbork in noord-Nederland (vergelijkbaar met de Dossin kazerne in Mechelen). Onder de 279 gedeporteerde joden bevonden zich ook de vijftig overblijvende kinderen uit het kampweeshuis, tussen twee en elf jaar oud. Hun ouders, bijna allen vluchtelingen uit Duitsland, hadden ze bij niet-joden in veiligheid gebracht maar deze kinderen werden verraden. Van de meeste onderduikertjes was de ware identiteit niet bekend. In Westerbork droegen ze een kaartje om de hals met Unbekanntes Kind erop; op de transportlijst waren ze ingeschreven als Gruppe unbekannte Kinder.
Historici waren er tot begin jaren negentig van overtuigd dat het konvooi, zoals dat van tien dagen tevoren, naar Auschwitz was gegaan. Maar de laatste trein uit Westerbork ging naar Bergen-Belsen. In november gingen de kinderen van daaruit op transport naar getto Theresienstadt. Kort nadien werd de toestand in Bergen-Belsen onhoudbaar, ze hadden dat waarschijnlijk niet overleefd. In mei 1945 werden ze in Theresienstadt bevrijd.
Deze geschiedenis was tot voor kort zo goed als onbekend. Journaliste Daphne Meijer begon begin jaren negentig een en ander uit te zoeken. Ze spaarde tijd noch moeite om de Unbekannte Kinder op te sporen en hun wedervaren te reconstrueren. Ook voor de teruggevonden Onbekende Kinderen was zo goed als alles nieuw. De meesten waren destijds te jong om zich iets te herinneren en de iets ouderen konden hun herinneringen niet plaatsen. Na de oorlog had ook niemand de moeite genomen om hun geheugen op te frissen. Waarom ook? De meeste ouders waren vermoord of onvindbaar. Voor de kinderen was er tijd noch ruimte; men gaf er zich geen rekenschap van dat ze getraumatiseerd waren. En dan was er nog het onverkwikkelijke touwgetrek tussen onderduikouders, joodse familieleden en joodse gemeenschap. Een verwoede strijd, onder meer om het recht de kinderen in de eigen godsdienst op te voeden.
Dankzij het speurwerk van Meijer zagen de teruggevonden Onbekende Kinderen elkaar in april 2000 terug op een speciale bijeenkomst. Toen vielen 'allerlei onbestemde jeugdherinneringen op hun plek'.
Meijer besteedt veel aandacht aan wat ze 'op het eerste gezicht onbelangrijke details' noemt. Voor haar zijn ze de essentie, alles 'is immers echt gebeurd, of in elk geval door de betrokkenen als echt gebeurd herinnerd. Het is geschiedschrijving'. Maar niet elk gebeurd detail, laat staan wat mensen zich als waar gebeurd herinneren, is geschiedenis. De vele, vaak irrelevante en uitgesponnen details maken het boek wat onoverzichtelijk. Er had een lijst in gemogen met de echte namen van de Onbekende Kinderen, hun leeftijd, waar ze ondergedoken zaten, wie er teruggevonden werd, wat er van ze geworden is. Het is meer een document humain dan geschiedschrijving. Ook de stijl is veeleer documentair dan geschiedkundig. Het verhaal werd overigens vorig jaar als televisiedocumentaire gebracht.
De geschiedenis van Westerbork, Bergen-Belsen en Theresienstadt wordt kort en goed samengevat. De voorgeschiedenis van de Endlösung daarentegen wordt gesimplificeerd. De nazi's beslisten niet tot de 'definitieve oplossing' omdat het 'goedkoper, sneller en efficiënter was alle joden uit te moorden', maar wel omdat ze de joden het Reich niet meer uit kregen (alle landen hadden kort voor de oorlog al hun grenzen afgegrendeld), er door de veroveringen almaar meer bijkwamen en ook omdat de genocide kon ingekaderd worden in de totale oorlog die midden '41 met de inval in de Sovjet-Unie was ingezet.
Er staan enkele slordigheden in, bijvoorbeeld over de nepdocumentaire die de nazi's in 1943 in Theresienstadt maakten. In werkelijkheid werd die propagandafilm in augustus-september 1944 gedraaid en zijn titel luidde niet Der Führer schenkt den Juden eine Stadt, maar wel Theresienstadt. Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet. De legendarische titel werd naar alle waarschijnlijkheid bedacht door gevangenen, in het getto of kort na de bevrijding.
