Een eenzijdige geschiedenis | Slachtoffergeschiedenis
Nooit meer. De geschiedenis van de Holocaustis fraai uitgegeven, bevat uitzonderlijk beeldmateriaal en heldere uiteenzettingen die worden aangevuld met geschiedkundige kaarten, getuigenissen en eigentijdse reacties.
Martin Gilbert, een gevestigd historicus, koos voor een thematische aanpak. Twee bladzijden per onderwerp: de joodse bijdrage aan het leven in Europa voor het aan de macht komen van Hitler, het joodse leven, talen en cultuur, godsdienst, zelfhulp, pogroms, antisemitisme, het interbellum, oorlog, de verovering van Polen, slachtingen, onderwijs en cultuur in de getto's, de Einsatzgruppen, deportaties naar het Oosten, de Wannseeconferentie, wreedheden, transit- en uitroeiingskampen, overleven, hoop, verzet, vlucht, dodenmarsen, de bevrijding, processen tegen oorlogsmisdadigers, naoorlogse pogroms in Polen, begraafplaatsen, monumenten, herdenkingsplaatsen, 'overlevende' synagogen.
Er valt iets te zeggen voor deze aanpak, zeker voor het onderwijs, maar de beperking tot twee bladzijden per thema - foto's, getuigenissen en kaarten inbegrepen - impliceert onvolledigheid en simplificatie. Zo wordt de opkomst van het nationaal-socialisme op een drafje afgehandeld, zonder oog voor politieke gebeurtenissen, ontwikkelingen en reacties in de rest van de wereld. Veel interessante onderwerpen worden in één of enkele zinnetjes afgedaan. Het blijft allemaal wat aan de oppervlakte.
Tot de verbeelding sprekende anekdotes nemen de plaats in van degelijke geschiedkundige informatie. Een anekdotiek die goed wordt weergegeven door de vele afbeeldingen van herdenkingspostzegels die als een rode draad door het boek lopen. Wel sterk is de personalisering van de geschiedenis door middel van flarden getuigenissen. Ook materiële getuigenissen brengen het gebeurde dichterbij, zoals het Duitse bierviltje met daarop een antisemitische uitbeelding van een jood en de tekst 'Wer beim Juden kauft ist ein Volksverräter'.
Het inzoomen op individuen wordt door aangrijpende foto's bekrachtigd. Zij die je via de fotograaf aankijken, zijn kort nadien vermoord. Joden die terugkwamen van een begrafenis in het getto en tegengehouden werden door een Duits soldaat die ze met alle geweld op de 'gevoelige' plaat wou vastleggen. Rampentoerisme is van alle tijden. Een afscheidszoen van geliefden door de tralies van een hek, de enen niet wetend op weg naar de gaskamers, de anderen achterblijvend, wachtend op hun beurt. Ook foto's gemaakt door slachtoffers, met gevaar voor hun leven, desnoods fotograferend door het knoopsgat van hun jas. Getuigen, koste wat het kost.
Op het beeldmateriaal valt weinig aan te merken, alleen jammer dat de beroemde foto met het jongetje met grote pet in het getto van Warschau nog maar eens gehalveerd werd. De tekst daarentegen is behalve veel te beknopt, ook niet altijd even betrouwbaar. Gilberts onsamenhangende verhaal over Mala Zimetbaum, een jodin uit België die zich in Birkenau heldhaftig heeft gedragen, is grotendeels onjuist. Hij maakt haar heldendaden nog uitzonderlijker door haar met vijf jaar te verjongen tot negentien, en door haar te laten ontsnappen uit het voorportaal van de gaskamers. Zoals in de meeste joodse getuigenissen en bronnen wordt ook verzwegen dat Mala verliefd was op en een relatie had met de niet-jood Edek Galinski, met wie ze uit Auschwitz vluchtte.
Vervorming
Nooit meer is een toegankelijk boek, bestemd voor een groot publiek. Maar dat krijgt een verwrongen visie voorgeschoteld. Het is een joodse slachtoffergeschiedenis, een geschiedenis van de joodse beleving van de jodenmoord. Niet 'De geschiedenis van de holocaust' zoals op de titelpagina prijkt, maar 'een geschiedenis van de holocaust' zoals vermeld op de kaft van het boek.
De holocaust wordt voorgesteld als het cumulatiepunt van eeuwenlange discriminatie, vervolging en pogroms. Gilbert doet geen moeite om te verklaren hoe anti-joodse vooroordelen groeiden en stand hielden, maakt geen onderscheid tussen religieuze jodenhaat en racistisch antisemitisme. Hij besteedt niet de minste aandacht aan de opkomst van nationalisme, racisme en de moderniteit, de droom Kwaad voor eens en altijd uit de wereld te helpen, onder meer door de eugenetica, verbetering van ras en volk. Een utopie die niet in Duitsland ontstond en door veel vooraanstaande niet-Duitsers gekoesterd werd.
Gilbert licht de judeocide uit de geschiedenis. Zo goed als geen aandacht voor de niet-joodse slachtoffers, de vermoorden van het zogenaamde euthanasieprogramma, zigeuners of politieke gevangenen. Akkoord, het is een geschiedenis van de holocaust, maar het euthanasieprogramma en de concentratiekampen gingen vooraf aan uitroeiingskampen en gaskamers, maakten ze mee denkbaar en mogelijk.
De escalatie van jodendiscriminatie tot jodenuitroeiing wordt niet verduidelijkt. De 'Endlösung' lijkt zomaar uit de lucht te vallen. Het is geschiedenis achteraf, verklaard vanuit haar afloop. Vandaar ook dat de ondertussen klassieke benaming voor de jodenmoord wordt uitgebreid tot discriminatie en vervolging. 'De holocaust wordt heviger', titelt Gilbert boven twee bladzijden over de inval in Polen in september 1939. Terwijl de beslissing om de joden uit te roeien pas midden 1941 viel. Ook joodse dwangarbeiders, onderduikkinderen en tweede generatiekinderen worden bij de Holocaustslachtoffers geteld.
Het is een heldenverhaal met onevenredig veel aandacht voor joods verzet en getto-opstanden. Heikele thema's daarentegen worden doodgezwegen. Geen woord over de rol van de Joodse Raden en de Yishuv (de joodse gemeenschap in Palestina), het misbruik dat joodse organisaties na de oorlog gemaakt hebben van overlevende joden, die veel langer dan nodig in displaced persons kampen gehouden werden om druk uit te oefenen op de internationale gemeenschap voor de oprichting van de joodse staat. De politieke reden voor de ontvoering van Adolf Eichmann wordt niet vermeld, een Holocaustproces in Israël om de banden aan te halen tussen uiteenlopende groepen Israëli's. Bij de processen tegen oorlogsmisdadigers ontbreekt dat tegen John Demjanjuk. Deze in 1952 naar de VS geëmigreerde Oekraïner werd in de jaren zeventig door overlevenden van Treblinka herkend als Ivan de Verschrikkelijke, een Oekraïens kampbewaker die beestachtig te keer was gegaan bij vergassingen in dat uitroeiingskamp. Demjanjuk werd in 1986 aan Israël uitgeleverd en twee jaar later ter dood veroordeeld. Een gerechtelijke dwaling zo bleek, Demjanjuk werd in 1993 vrijgesproken.
Slachtoffergeschiedenis
Identificatie met slachtoffers is meer dan begrijpelijk, ze gebeurt ook bijna werktuiglijk, niemand vereenzelvigt zich met beulen. Het slachtofferperspectief is onontbeerlijk voor de motivatie tot het 'nooit meer', de bereidheid herhaling van dergelijke gruwelen te voorkomen. Maar om te kunnen voorkomen, moet er ook achter en voorbij de gruwel worden gekeken. Daders zijn actieve oorzaak, slachtoffers passief gevolg. Om te kùnnen voorkomen, is inzicht nodig in ontstaans- en wordingsgeschiedenis van daders en gruweldaden. Om de momenten te onderkennen toen nog kon ingegrepen worden, moet het denken, de ideologie en het gedrag van de latere daders worden bestudeerd. Hoe zijn ze tot hun daden gekomen? Zagen ze die nog als misdaden? Hoe komt het dat de meesten onder hen niet in gewetensnood geraakten? Hoe zijn ze zozeer van 'normale' mensen gaan verschillen? Dit is de paradox van de noodzaak en onmogelijkheid om zich - theoretisch - af te keren van de slachtoffers: motiverende identificatie met slachtoffers bemoeilijkt het doorgronden van de wording van daders en kwaad.
