Holocaust op mensenmaat
Stripverhalen (comic books) over genocides zijn dun gezaaid, alleen de jodenuitroeiing werd in strip gebracht. Art Spiegelman, de Amerikaanse zoon van een Auschwitz-overlevende, beet midden jaren 1980 de spits af. Hij beeldde de personages als beesten af: katnazi's, muisjoden, zwijnpolen. Een verdierlijking of ontmenselijking die Maus voor de één verteerbaarder, voor de ander schrijnender maakte - goed voor een Pulitzerprijs.
Dat de eerste holocauststrip toen en daar verscheen, was geen toeval. De jodenuitroeiing werd in de Verenigde Staten vanaf eind jaren 1970 doelbewust omgevormd tot holocaust : een verhaal waar de hele natie zich in terug moest vinden, zodanig dat de verschillende bevolkingsgroepen naar mekaar toe zouden groeien. De amerikanisering van de judeocide werd bezegeld met een nationale herdenkingsdag en een holocaustmuseum op deMall in Washington, waar de grote Amerikaanse waarden en helden gevierd en ingeprent worden.
Deze holocaust waaide naar Europa over, het continent waar de genocide zich voltrok. Het begon met de tv-serie Holocaust (die de term bij ons introduceerde), gevolgd door een aanzwellende stroom getuigenissen, documentaires en films. Onder druk van opkomend extreemrechts begon men vanaf eind jaren negentig ook in Europa werk te maken van de nationalisering. Holocaustmusea rezen uit de grond, nationale herdenkingsdagen werden ingesteld, holocausteducatie opgestart. De holocaust werd stukje bij beetje ingeslepen in de collectieve herinnering.
Die inburgering vertaalt zich nu ook in Europa op stripniveau. In 2002 verscheen in Frankrijk het niets aan de verbeelding overlatende Auschwitzvan Pascal Croci. In Vlaanderen bracht Marc Verhaegen in 2005 Rebecca R.uit, het verhaal van een fictief Joods meisje dat in Auschwitz werd vergast. En nu pakt de Anne Frank Stichting met De Zoektocht uit, een vervolg op De Ontdekking (2003) waarin Nederland tijdens de bezetting werd uitgebeeld. Toen striptekenaar Eric Heuvel met dit idee kwam aanzetten had de Anne Frank Stichting er niet meteen oren naar, al zag men wel in dat met dit medium heel wat jongeren bereikt konden worden. En zo gebeurde: overheid en onderwijs verspreidden meer dan 300.000 exemplaren onder scholieren.
Over inhoud en opzet van De Zoektocht werd grondig nagedacht. Tal van binnen- en buitenlandse specialisten werden geraadpleegd en bogen zich op een tweedaagse conferentie over het hele project.
Ook Verhaegen wou dat alles historisch klopte maar hij stond er zo goed als alleen voor en Rebecca R. wordt door foutjes ontsierd. Zo laat hij Auschwitz in april 1945 door de Amerikanen bevrijden, terwijl de Russen dat deden, op 27 januari. Dit onmiskenbare feit wordt ook in De Zoektocht op ongelukkige wijze ontkend. Daar luidt het dat alle gevangenen het kamp moesten verlaten. Waar is, dat bij het naderen van het Rode Leger de meeste gevangenen op mars gesteld werden dieper het nazi-rijk in, maar Auschwitz werd wel bevrijd door de Russen, samen met de zowat 8000 gevangenen die waren achtergelaten omdat ze té ziek waren.
Ondanks de ronkende namen van deskundigen achterin De Zoektocht staan er verscheidene onjuistheden in, zoals de bewering dat pas na de oorlog duidelijk werd wat er in de kampen gebeurd is (iets wat een tiental bladzijden verderop wordt weersproken). Belangrijker is wat er niet in staat. Zo blijft onvermeld (op enkele ingehouden en lang niet voor iedereen begrijpelijke toespelingen na) dat uit Nederland een buitensporig hoog percentage Joden werd gedeporteerd richting Auschwitz en Sobibor.
Een "geschiedenis op menselijke maat", stelt de Anne Frank Stichting. Verdienstelijk is in elk geval dat de daders (op Hitler en Eichmann na), collaborateurs en omstanders als mensen van vlees en bloed worden uitgebeeld. Nu eens bang en wankelmoedig, dan weer stoutmoedig en dapper. Mensen die onder druk van vaak overweldigende omstandigheden keuzes moesten maken waarvan de gevolgen niet altijd te overzien waren.
Het verhaal zit boordevol goede bedoelingen. Zo werd veel zorg besteed aan identificatiemogelijkheden voor de jonge lezers. De tieners die het verhaal van de Joodse grootmoeder aanhoren dragen de pet achterstevoren, krijgen een skateboard voor hun bar mitswa en sporen via het internet een Auschwitz-overlevende op. Maar voor de rest zijn het nogal karakterloze personages, er duidelijk bijgehaald om opvoedkundige redenen. De Zoektocht ademt trouwens een wat kleffe familiesfeer uit. Een groot verschil met Maus , waarin de moeilijke relatie tussen Art Spiegelman en zijn vader - de tweede-generatieproblematiek - een belangrijke rol speelt.
De Zoektocht gaat gebukt onder de educatieve bedoelingen. Alles moest aan bod komen: nazi-opkomst en machtsovername, anti-joodse wetgeving, Kristalnacht, Tweede Wereldoorlog, bezetting, verzet, deportaties, uitroeiing. Maar dus wel een gekuiste versie. Met Nederland bijna als het beloofde land voor Joodse vluchtelingen, die er zich "al snel thuis en veilig" voelden. Alleen was er die vervelende Hitler, Nederland werd bezet en "binnen een jaar hadden de Duitsers precies uitgezocht wie joods was en waar joden woonden". Op de bijhorende tekening staan een Duits militair en een Nederlands ambtenaar voor een kaartenbak. "Prachtig! Heel overzichtelijk!", zegt de Duitser terwijl - voor de oplettende en goed geïnformeerde lezer - de ambtenaar een handgebaar lijkt te maken waarmee hij al dat moois aanbiedt. Dan komen enkele Nederlandse collaborateurs in beeld, maar die krijgen direct op hun kop van het verzet. Ook de Joodse Raad gedraagt zich heldhaftig, die haalt "in het geheim mensen van de transportlijsten".
In werkelijkheid waren Joden voor, tijdens en direct na de oorlog verre van welkom. Nederland voerde in de jaren dertig een hardvochtige immigratiepolitiek. Joden werden aan de grens tegengehouden en naar nazi-Duitsland teruggestuurd. Enkelen waagden illegaal hun kans maar de regering gaf geen cent voor ze uit, alle hulp moest van particulieren komen.
De Joodse gemeenschap moest ook het Centraal Vluchtelingenkamp bekostigen dat eind 1939 op initiatief van de Nederlandse overheid werd opgestart. Het kamp had op de Veluwe moeten komen maar door fel protest van omwonenden, toeristische organisaties en de koningin (Wilhelmina had een zomerverblijf in de buurt) kwam het in Westerbork te liggen, een onherbergzaam oord vlakbij de Duitse grens. Alles verliep er zozeer naar wens van de Duitsers dat ze pas in juli 1942 de leiding overnamen.
Ook de snelle en nauwkeurige registratie van Joden was vooral te danken aan de inzet van Nederlandse ambtenaren, voor en tijdens de oorlog. Over de hachelijke positie en de soms bedenkelijke praktijken van de Joodse Raad - ook wel 'Joods verraad' genoemd - werden al enkele bibliotheken vol geschreven. Uiteindelijk werd bijna 75% van de Nederlandse Joden vermoord, zowat het dubbele van de tol in België en Frankrijk. Alleen in Oost-Europese landen liep het percentage zó hoog op, maar daar waren Joden veel minder geassimileerd dan in Nederland.
De Zoektocht bedekt dit alles met de mantel der liefde. Simplificatie en geschiedvervalsing als prijs voor een op een breed publiek toegesneden nationalisering. Betreurenswaardig, ook omdat aldus de kans gemist werd om behalve het verleden ook een spiegel voor te houden, en meteen het verband te leggen met genocides en vluchtelingen hier en nu.
De Anne Frank Stichting en haar deskundigen beroepen zich op absolute authenticiteit. Fictie en onjuistheden moesten koste wat het kost vermeden worden. Alles, ook de kleur van een armband, moest tot in de details kloppen, ook al "om het gevoel van echtheid te versterken". Maar de personages..., die zijn verzonnen. Fictieve slachtoffers in een authentiek decor. Dat terwijl er zoveel aangrijpende getuigenissen, ook Nederlandse, in beeld gebracht hadden kunnen worden. Ook de afwezigheid van tastbare verschrikking doet onecht aan. Geen beelden van gaskamers of lijkenhopen. Eén keer wordt een bijna lijk getoond, maar zonder het tekstballonnetje "verschrikkelijk" zou je denken dat daar iemand lekker ligt te zonnen. Hoe goed bedoeld ook, rekening houdend met de doelgroep, jongeren van 13-14 die bijna dagelijks geconfronteerd worden met echte en fictieve gruweldaden en lijken, komt dit onecht en betuttelend over.
De Zoektocht werd aan alle Nederlandse middelbare scholen bezorgd en zal in vier tot vijf talen worden vertaald. Vermeldenswaard is nog de interessante website met bijkomend lesmateriaal die de Anne Frank Stichting aan dit alles vastkoppelde.
