Doekjes voor het bloeden
De trein van Hasselt naar Antwerpen. In het compartiment naast me zet een twintiger zijn zwaar geschoeide voeten op de bank voor zich. We zijn alleen, ik aarzel iets te lang, delegeer verantwoordelijkheid, reken op de treinwachter die op deze lijn toch langskomt. Maar de controleur controleert zonder in te grijpen - in Antwerpen en Brussel slaan ze je voor minder dood, morgen gloort een nieuwe dag.
Het gebeurde in eerste klasse, de jongeman was niet kansarm, was wel opgevoed. Mogelijk betaalde hij extra om zijn voeten op de bank te kunnen zetten, zoals ik geld over had om ongestoord te kunnen lezen.
De controleur en ik hadden moeten optreden. Maar sociale controle en burgerplicht zijn mede door de verregaande individualisering in onbruik geraakt, mensen pikken geen inmenging meer of vrezen dat van elkaar. We weifelen en als we dan toch optreden, gebeurt dat zonder sociale vanzelfsprekendheid.
Maar een treinwachter hoort te waken over het comfort van alle reizigers. Maar waar begint en eindigt dat? Met stof of viezigheid op de bank? Hij kan dàt gedacht hebben, of bang geweest zijn voor een (gewelddadig) conflict, of beseft hebben dat de overtreder uiteindelijk toch vrijuit zal gaan.
Ministers hebben nu beslist dat er meer controleurs komen. Ook op bus en tram zullen ze overtreders mogen tegenhouden tot de politie arriveert. Hoe dat zonder geweld en tegengeweld gerealiseerd kan worden, blijft een ministerieel raadsel. Laat ons hopen dat de nieuwe wachters opgeleid worden tot bemiddelend tussenkomen, gemoederen bedaren, zeden verzachten. Blijft dat hun gezag aanvaard moet worden; blijft dat dit een omweg is, sociaal gedrag komt beter van binnenuit dan van buitenaf. Beschaving uit zich op het niveau van het individu door een evolutie vanFremdzwang naar Selbstzwang.
Ondertussen is bijna iedereen ervan overtuigd dat er iéts gebeuren moet. Onduidelijk blijft of het geweld niet overbelicht wordt, we misschien iets te hard van stapel lopen. Neem die jonge allochtonen die Guido Demoor vermoord zouden hebben. Blijkt dat die jongelui weinig meer misdaan hebben dan Demoor zelf. Hij had het minachtend over 'die Marokkanen', hij werd handtastelijk en greep iemand bij de keel. Ook de overheid greep direct in: meer repressie, de wet Lejeune aanscherpen, terwijl die ene allochtoon die handtastelijk werd - om zijn maat uit Demoors wurggreep te bevrijden - nooit in contact gekomen was met het gerecht.
Toen ik als jongetje in de jaren 1950 met het hele gezin 's avonds door Gentse winkelstraten kuierde, groette mijn vader al wie zijn pad kruiste met een tikje tegen de rand van zijn hoed, voor sommigen lichtte hij die zelfs even op. Gebaren die naar rang en stand beantwoord werden. Waarom wist ik niet, maar dit demonstratief ritueel van sociale meer- en minderwaardigheid boeide en ergerde me. Opstaan op tram of bus voor zwangere vrouwen, bejaarden en gehandicapten, dat begreep en deed ik wel, op school had men me duidelijk gemaakt waarvoor dat goed is.
Zo'n tien jaar later werd ik als 'langharig tuig' om de haverklap gecontroleerd door de Gentse politie, die in mijn ogen toen de straten onveilig maakte. Er werd nochtans veel getolereerd: handel in blanke slavinnen en in de uitgaansbuurten afficheerden alle café's, dancings en hoerenkoten schaamteloos 'interdit aux étrangers'.
Veel van mijn generatiegenoten hebben gestreden tegen deze beperkende, bestraffende en hypocriete maatschappij. Verbodsbordjes als 'verboden het gras te betreden' verdwenen uit het straatbeeld. We gingen euforisch uit de bocht, lieten onze verbeelding aan de macht, verboden het verbieden. Al gauw moest alles kunnen, durfde niemand nog op te treden. We staken progressieve pluimen op de pet, realiseerden ons te weinig dat permissief liberalisme er vooral gekomen is omdat een op overconsumptie gebaseerd maatschappelijk bestel daar wel bij vaart.
We kunnen en mogen niet terug naar de hypocrisie en repressie van vroeger. Zeker, op korte termijn moet er meer bemiddeling en controle komen, en direct afdwingbare sancties. Beter nog is investeren in structuren die overtredingen onmogelijk maken: snelheidsregelaars in alle auto's, automatische uitschakeling van gsm in de wagen, fysiek afgebakende fietspaden, gratis openbaar vervoer, verbod op onbeperkte kredietmogelijkheden...
Dwang van buitenaf is en blijft een lapmiddel, een verlies aan beschaving. Die dwang moet terug uit onszelf komen en dat bereik je alleen door opvoeding, onderwijs en goede voorbeelden. Maak je er als overheid en volwassene niet van af met obligate reisjes naar Breendonk of Auschwitz, maar grijp gebeurtenissen hier en nu aan, van Antwerpen tot Darfur, om te analyseren wat er fout gaat en hoe we met z'n allen beter kunnen.
