Altruïsme

Kan een handeling belangeloos zijn? Is gedrag niet altijd ingegeven door eigenbelang? Is deugdzaamheid ook niet in het eigen belang? (vraag van 26-jarige man op www.ikhebeenvraag.be 

Ja, een handeling kan belangeloos zijn. Zowel in goede als in kwade zin; belangeloosheid heeft niet altijd met deugdzaamheid te maken (iemand kan zonder reden kwaad aanrichten, iets verprutsen of vernielen). 

Misschien is het goed onderscheid te maken tussen enerzijds spontaan gedrag, iets waar een mens niet of ternauwernood bij nadenkt; en anderzijds (vooraf) beredeneerd, bewust gedrag. 

Spontaan, quasi automatisch gedrag is toch vaak altruïstisch. Je ziet iemand met een te zware valies zeulen en steekt een handje toe. Iemand struikelt en je probeert hem zo goed mogelijk op te vangen. Mensen helpen graag, zonder er bij stil te staan. Het is zelfs vaak zo dat wie begint te redeneren riskeert dat zijn/haar spontaan altruïstische aanvechting niet meer in gedrag wordt omgezet. In contact met bedelaars bijvoorbeeld geven velen geen aalmoes omdat ze zich afgevraagd hebben of de bedelaar wel echt zo arm is, wat hij/zij met het geld zal doen (toch niet aan drank uitgeven?) en of geld geven niet juist armoe in de hand werkt... 

Als de nood het hoogst is en er weinig tot geen tijd tot reflectie is, bij een natuurramp zoals Katrina en de tsunami, of bij een man made disaster zoals 9/11, blijkt dat veel mensen elkaar volkomen belangeloos helpen. Ze hoeven elkaar niet te kennen, ze zijn lotgenoten. Bij een zo mogelijk nog vreselijker extreme situatie, zoals de concentratiekampen en de Goelag, slinkt de mogelijkheid en bereidheid tot belangeloze hulp. Anders dan bij natuurrampen is er geen eind in zicht, geen ontsnapping mogelijk, oefenen de daders constante controle uit en zetten ze de verschillende groepen van gevangenen tegen elkaar op (verdeel en heers techniek). Toch was er ook in die kampen, zeker binnen dezelfde interneringscategorieën maar af en toe ook er buiten, af en toe sprake van menselijk altruïsme. 

Bij vooraf beredeneerd, bewust gedrag heb je een reden, een motief. Je helpt iemand om die en die (beweeg)reden. Je helpt een vriend verhuizen omdat hij je vriend is. Je kunt natuurlijk stellen dat je helpt om hem te vriend te houden, maar als je dat niet heel erg bewust daarom doet, is er geen reden om je gedrag tot een egoïstisch niveau te verlagen. In laatste analyse kun je altijd stellen dat alle gedrag uiteindelijk egocentrisch is, aangezien er onvermijdelijk een handelend ik is, elk gedrag uitgaat van een 'ego'. Maar dit soort egocentrisme mag niet verward worden met egoïsme, een egocentrisme dat geen rekening houdt met anderen. Je kunt ook stellen dat wie een ander bijspringt zich daardoor zelf goed of beter voelt (of minder slecht/schuldig dan mocht hij niet geholpen hebben), maar dat is een bijkomend, geen centraal aspect of motief. 

Belangeloos of altruïstisch gedrag heeft vaak te maken met vereenzelviging, identificatie met de persoon die geholpen, bijgestaan wordt. Je zou kunnen stellen dat je door die identificatie in feite jezelf helpt, maar ook dat is behoorlijk ver gezocht. 

Dit alles betekent niet dat hulpvaardig of deugdzaam gedrag altijd zo bewust en zo gemotiveerd is als we vaak denken. Onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat personen die net voorbij een bakkerij met heerlijke croissantgeur gekomen zijn eerder bereid waren iemand te helpen die een stapel papier had laten vallen dan wie voorbij die bakkerij zonder croissantgeur kwam. 

Tot slot nog even aangeven dat deze vraag volkomen belangeloos beantwoord werd, zoals alle vragen op deze website. Wie antwoordt wordt daar niet materieel voor vergoed, je doet dat vrijwillig, sine cure. Gewoon, omdat je denkt een antwoord in pacht te hebben of te kunnen formuleren op een niet altijd voor de hand liggende vraag die iemand bezighoudt. Als het goed is, hebben anderen ook nog iets aan vraag en antwoord. Dat loont mijns inziens al meer dan de moeite. Daar komt nog bij dat je als beantwoorder een en ander opnieuw goed moet overdenken en proberen te communiceren. Dus toch een beetje eigenbelang, maar ook hier niet doorslaggevend. 

(november 2009)