Alleenspraak | Mark Twain - King Leopold's Soliloquy
Geen standbeelden voor Hitler, dat spreekt voor zich, maar waarom wel voor koning Leopold II die volgens sommigen meer slachtoffers op zijn kerfstok heeft dan de Führer? De ene slachtoffers wereldwijd herdacht, de andere verbannen uit schoolboeken en collectieve herinnering. Een andere tijd en regime, zeker, maar ook huidskleur en ras spelen mee. De meeste Belgen tilden zwaarder aan de seksuele losbandigheid van hun vorst dan aan de gruweldaden die in zijn naam in de verre Kongo werden begaan. En de internationale protestcampagne sloeg pas aan toen in 1895 een overijverig Kongolees ambtenaar ook eens een blanke doodde.
Leopold was bezeten van vrouwen en kolonies, hij wou en zou ze hebben, ook al moest België er niets van weten. Ontdekkingsreiziger Henry Stanley werd ingeschakeld om beslag te leggen op Kongolese bodem, in ruil voor wat snuisterijen en zout. Een humanitaire onderneming, luidde het, slavernij afschaffen, het ware geloof brengen. Op de conferentie van Berlijn (1884-85), die het zwarte continent moest opengooien voor beschaving én vrijhandel, profiteerde Leopold maximaal van de rivaliteit tussen grote mogendheden. Hij haalde een buit binnen groter dan West-Europa. Keizer van Kongo wou hij zich laten noemen, maar het werd uiteindelijk koningsoeverein.
Dat hij aanvankelijk uit eigen zak moest bijpassen ontstemde zijn vrouw:Mais Léopold, tu vas nous ruiner avec ton Congo!. Zwaaiend met een testament dat Kongo aan België toebedeelde, troggelde hij België een zware lening af. De zaak werd pas echt winstgevend toen er grote vraag kwam naar rubber. Inboorlingen werden nog ongenadiger uitgebuit en onderdrukt. Vrouwen en kinderen werden gegijzeld tot de vereiste hoeveelheid rubber binnen was. Wie weerbarstig was werd gegeseld, verminkt, gefolterd. Handen, voeten, neuzen, oren en geslachtsdelen werden afgehakt. Verkrachtingen en slachtpartijen, tientallen vrouwen gekruisigd - 'het grootste kerkhof ter wereld', meldde de Britse consul in een rapport.
Amerikaanse, Britse en Zweedse missionarissen alarmeerden de wereld. Veel leek én was ongelooflijk, tot beelden gemaakt met het eerste draagbare fototoestel, de Kodak, alle twijfel en ongeloof wegnamen. Beelden die op talloze spreekbeurten met toverlantaarn, de voorloper van de diaprojector, werden vertoond. De bewijskracht was enorm, foto's hadden iets magisch, 'getuigenissen van het licht zelf, die geen mens tegenspreken kan' (Mark Twain).
Rond de eeuwwisseling ontdekte E.D. Morel, een bediende bij de Engelse maatschappij die de goederen tussen België en Kongo verscheepte, dat de hele handel op slavernij was gebaseerd. Morel gooide zich verwoed in de strijd om mensenrechten voor Kongolezen, bracht vele schandalen aan het licht, werd de felste tegenstander van Leopold II.
Tijdens een debat in het Belgische parlement, in juli 1903, werd het Kongolese beschavingswerk 'een enorme, voortdurende slachtpartij' genoemd. Van hogerhand werd ook toen alles ontkend. Alhoewel, het afhakken van handen heette tegen de instructies te zijn, 'een moeilijk te corrigeren slechte gewoonte'. Daarenboven, zo luidde het, worden alleen handen afgehakt van gedode vijanden (sic), 'als er vijanden zonder handen overleven dan ligt dat aan een oorspronkelijk foute inschatting'. Twee jaar later voorspelde de socialistische leider Emile Vandervelde dat de monumentale bouwwerken die Leopold met zijn Kongowinsten liet optrekken, zoals de Cinquentenaire, ooit 'de Bogen van de Afgehakte Handen' zouden worden genoemd.
Leopold II betaalde zich blauw aan steekpenningen, kocht binnen- en buitenlandse kranten om, riep het Vaticaan te hulp, maar tevergeefs, de storm van kritiek luwde niet. Dan maar een internationale onderzoekscommissie aanstellen, bedoeld als schijnvertoning. Maar zie, de commissie deed haar werk en verzamelde honderden getuigenissen over de verschrikkingen. Het in 1904 verschenen rapport werd zo mild mogelijk gehouden, maar de waarheid viel niet meer te verdoezelen.
In datzelfde jaar richtte Morel, om meer druk te zetten op Britse, Belgische en Amerikaanse regeringen, de Congo Reform Association op. Hij mobiliseerde geld en mensen, onder meer de wereldvermaarde, toen al zeventigjarige Mark Twain, geestelijke vader van Tom Sawyer en Huckleberry Finn en - minder bekend - auteur van felle pamfletten tegen imperialisme, kolonialisme, oorlog en slavernij. Twain (pseudoniem van Samuel Clemens, 1835-1910) doopte zijn pen in vitriool en schreef Leopolds alleenspraak.
Een striemende satire die begint met een vloekende Leopold II, die vervolgens schielijk het kruis rond zijn hals kust en een schietgebedje prevelt. Vooral de pers moet het ontgelden. 'Had ik ze maar bij de keel!', tiert de bloeddorstige koning, 'twintig jaar al spendeer ik miljoenen om ze koest te houden en nog lekt van alles uit. Miljoenen uitgeven aan religie en kunst, en wat krijg ik in ruil? Noppes, zelfs geen compliment! Alleen maar laster, laster en nog eens laster. En mocht die waar zijn, wat dan nog? Waarheid wordt laster als ze tegen een koning is gericht'.
L'état c'est moi - het is zijn Kongo, hij doet ermee wat hij wil. Inboorlingen zijn lijfeigenen, wie niet gehoorzaamt krijgt de zweep, of erger. Zaken zijn zaken. En bovendien, hij had toch zendelingen gezonden, het Woord des Heren laten verkondigen, miljoenen zielen gered?
Fulminerend bladert hij in rapporten: 'En maar rondreizen, littekens en wonden tonen, armstompjes omhoog steken'. De schaamteloosheid, het gebrek aan fatsoen! Zelfs die castraties hebben ze openbaar gemaakt! Begrijpen ze dan niet dat 'normale straffen geen uitwerking hebben op zo'n wild en onwetend volk?'. En dan dat voorstel om met de miljoenen Kongolese schedels en skeletten een gedenkteken op te richten, een kopie van de grote piramide van Cheops, met hem, Zijne Majesteit, op de top, in de ene hand zijn kapersvlag, in de andere een slagersmes; de veertig toegangswegen tot het monument, elk 35 km lang, zouden worden afgeboord met hagen van onthoofde skeletten.
Sommigen beweren dat, mocht al het bloed van onschuldige schepsels dat hij vergoten heeft in emmers worden gedaan, je een ononderbroken rij krijgt van tweeduizend kilometer lang. Mochten de skeletten van de tien miljoen mensen die gedood werden door wapens of honger, opstaan en in ganzenpas voorbijlopen, dan zou dat défilé zeven maand en vier dagen duren. Mochten alle skeletten tegelijk in de knokige handen klappen, dan zou het lugubere geluid in een straal van honderd kilometer te horen zou zijn. Maar de koning? Die 'zit rustig thuis en drinkt bloed'.
Eind 1905 werd in de Amerikaanse pers geopperd om Leopold II voor een internationaal gerechtshof te dagen. De koning koos uiteindelijk eieren voor zijn geld; hij verlapte de Kongo voor een slordige honderd miljoen frank aan België, plus 45 miljoen voor het voltooien van zijn bouwprojecten (onder meer de renovatie van het luxueuze koninklijke paleis in Laken) en nog eens 50 miljoen uit 'erkentelijkheid voor de grote offers die hij zich voor de Kongo had getroost'. Al dat geld zou uit de kolonie gehaald worden. Kort voor de overdracht in 1908 werd met de archieven van Kongo Vrijstaat een reusachtig vreugdevuur aangericht. Leopold II overleed het jaar daarop, zonder ooit de voet gezet te hebben in zijn totalitaire staat.
